Jatorria: Aiala Oronoz Mitxelena
100.000 bat trenbide-langilek jasan zituzten 1939ko otsailean hasitako zerbitzu publikoetako enpresetako enplegatuen garbiketa-prozesuak. Prozesu horiek dokumentu funts handia sortu zuten eta katalogatu eta ikertu ditu Espainiako Trenbideen Fundazioak 2005etik. Garbiketa-espedienteak jasotzen dituen funtsa ADIFek babestua izan da eta Madrilgo Las Rozaseko biltegi batean gordailutu zen. 2011ko martxoan, entitate publikoak eta Kultura Ministerioak hitzarmen bat sinatu zuten dokumentu-funtsa Salamancako Memoria Historikoko Agiritegira lekualdatzeko. Madrilgo Trenbidearen Museoan kokatuta dagoen Trenbide Artxibo Historikoan kontserbatzen da dokumentu funts horren beste zati bat. Epaile instruktoreek eta Trenbideetako Zerbitzu Militarraren Buruzagitzak adindutako zigor proposamenak dira. Agiritegi horretan trenbideko langileen garbiketari buruzko beste dokumentazio bat ere kontsultatu ahal da, hala nola jarraitu beharreko araudia zigorrak ezartzekoan edo zirriborro batzuk garbiketa prozesuan erabilitako inprimakiak egiteko.
1936ko uztailaren 18an, altxamendu militarraren albistearekin, trenbideko sindikatuek greba orokorrerako deialdia egin zuten eta trenbide sarearen hainbat toki geldiarazi zituzten. Une horietan Iruñean zegoen konpainiako administrari ordezkaria zen Juan Antonio Bravori esleitu zion Mola jeneralak tropa nazionalek hartutako eremuan zeuden trenbide zerbitzu guztien kudeaketa. Abuztuaren 1ean, Defentsa Nazionaleko Batzordeak Trenbideetako Osagarrien Ohorezko Eskala berrezarri zuen (1936/03/26ko Dekretua indargabetuz eta 1920/06/30eko eta 1934/09/27ko dekretuak indarrean zeudela). Abuztuaren 11n, Trenbideetako Osagarrien Ohorezko Eskalako langileen mobilizazio orokorra agindu zen. Azkenean, abuztuaren 13an, Defentsa Nazionaleko Batzordeak trenbideko langile guztien mobilizazio orokorra agindu zuen eta horrek langile guztiengan izan zuen eragina, eta eraginpean geratu ziren zerbitzua ematen zuten guztiek, adina edozein zela eta jarduketa militarra edozein zutela.
1937ko abuztuaren 19an, Trenbideen Zerbitzu Militarraren Buruzagitza berrezarri zen trenbideko langileen mobilizazioa bateratzeko, eta bertan behera utzi zen 1936ko apirilaren 8ko Obra Publikoen Ministerioak emandako Agindua, funtzionario eta administratzaile jakin batzuk kentzea xedatzen zuena eta konpainietako zuzendaritza-organoen ohiko funtzionamendua berrezartzen zuena.
Trenbideen Zerbitzu Militarraren buruzagitzapean hasi zen trenbide-langileen arazketa, Defentsa Nazionaleko Batzordeak 1936ko azaroaren 13an emandako 108. Dekretuaren eta gobernu frankistaren 1936ko abenduaren 5ean emandako Lege Dekretuaren bidez berretsitako jarraibideen arabera. Bi dekretuetan ezarri ziren lehen neurriak enplegatu publikoak eta zerbitzu publikoen enpresa emakidadunetako langileak beraien lanpostuetatik bereizteko, baldin eta bateraezintzat, aurkaritzat edo arriskutsutzat jotzen baziren Mugimendu Nazionalarentzat.
Erantzukizun Politikoei buruzko 1939ko otsailaren 9ko Legea aldarrikatu zenetik, arazketa-prozesua "burokratizazio" fase batean sartu zen. Fase horretan, arazketa-epaitegiak eratu ziren, eta langile espezifikoak erabili ziren arazketa-prozesua garatzeko. Prozesu horren oinarriak funtzionario publikoak arazteko arauak ezartzen zituen 1939ko otsailaren 10eko Legean formulatu ziren, eta, zehazki, korporazioetako eta zerbitzu publikoen emakidadun enpresetako funtzionarioak arazteari buruzko 1939ko otsailaren 27ko Dekretuan.
Arazketa-prozesua Konpainiaren Zuzendaritza Kontseiluaren zuzendaritzapean geratu zen 1941. urtera arte, orduan sortu baitzen Espainiako Trenbideen Sare Nazionala (RENFE), zeinak konpainia ordeztu baitzuen arazketa-lanetan. Epaitegien lana 1943ko otsailean amaitutzat eman bazen ere, prozesua 1950eko eta 1960ko hamarkadetara arte luzatu zen, Obra Publikoen Ministerioaren 1950eko uztailaren 24ko Agindua argitaratu eta 1965ean garbitutako langileen eskubide pasiboak eta antzinatasun-eskubideak aitortzeko aldaketa egin ondoren banandutako langileak berriro onartzeko prozesua erregularizatu baitzen. Prozesu horietatik kanpo geratu ziren langileek 1975era arte ezin izan zituzten beren eskubideak aitortuta ikusi, 1939ko otsailaren 10eko Legearekin bat etorriz onartutako administrazio-zehapenei buruzko 1975eko abenduaren 5eko 3357 Dekretua aplikatu ondoren beren zehapenen ondorioak baliogabetu ziren arte. Trenbideko langileen arazketa-prozesuaren balantzea honako hau izan zen: behin betiko banantzea (7.082 langile), zigorrarekin itzulitakoak (16.650), zigorrik gabe itzulitakoak (34.100) eta hildakoak (800).
Konpainiako langile guztiak arazteko lan eskerga egiteko, 12 instrukzio-epaitegi ezarri ziren. Epaitegi bakoitza konpainiako langileek betetzen zituzten karguen arabera antolatu zen. Zigorrak, lan espedienteko zentsura idatzitik hasi eta eskubide guztiak galduz konpainia kanporatzeraino zihoazenak, Trenbideen Zerbitzu Militarreko Buruzagitzak ezarri zituen hasiera batean. Epaitegi arazleak antolatzean, isunak eskala bati jarraituz ezarri ziren. Eskala hori Compañía de los Caminos de Hierro del Norte erakundearen Zuzendaritza Kontseiluak onartu zuen 1939ko abenduaren 1eko kontseiluan. Normalizazio horrekin batera, zenbait ohar egin ziren, zehapenen arteko bateragarritasuna arautzeko eta zehapen osagarriak ezartzeko.
Espediente bakoitzak arazketa-prozesuan erabili ziren dokumentuak zituen, hala nola akusazioak, kargu- eta deskargu-agiriak, Guardia Zibilaren, udalen eta Falangearen txostenak, ofizioak eta sailen arteko korrespondentzia. Langileak konpainian berriz hartzea eskatzen zuen, edo, bestela, zehapena berrikusteko eskatzen zuen, Trenbideen Zerbitzu Militarreko Buruzagitzak aurretik ezarritako zehapenen kasuan. Behin eskaera epaitegira iritsita, instrukzio-epaileak espedientea hastea proposatzen zuen, arazketarako delegatuen buruaren oniritziarekin. Hiru toki-agintariek enplegatuaren jardunari eta jokabide politiko-sozialari buruz egindako txostenak oinarri hartuta, kargu-orria formalizatzen zen, eta enplegatuari ematen zitzaion, deskarguen bidez defendatu ahal izateko. Informazio horietatik abiatuta, instrukzio-epaileak proposamen bat egin zuen, langilea banantzea edo berriz hartzea proposatuz, dagokion zehapenarekin. Proposamena langileen buruak onartzen zuen, zuzendaritza-kontseiluaren onespenarekin eta trenbideen, tranbien eta errepideko garraioen zuzendaritza nagusiaren onespenarekin.
Azkenean, ebazpena dagokion sailari jakinarazi ondoren langileari ere jakinarazten zitzaion. Dokumentazioak, oro har, arazketa-prozesuaren ikuspegi orokorra ematen du, lehen urteetatik hasi eta epaitegi araztaileak bertan behera utzi arte.
Irungo geltokiak 821 langile zituen 1936ko uztailean, 813 gizon eta 8 emakume. Uztailaren 20tik irailaren 5era arte, altxatutako tropek hiria okupatu zuten egunera arte, "Iparraldeko geltokiko Batzorde Iraultzaile" batek, Francisco Emery Arrieta eta Francisco Polo Arrieta buru zituela, geltokiko jarduera zuzendu zuen, Irungo Tokiko Defentsa Batzordearekin bat etorriz. Hiria hartu ondoren, tren zerbitzua Irun-Altsasu linearekin berrezarri zen irailaren 25ean. Linea hau, Sevilla-Altsasu lineari lotua, Merida okupatu ondoren berrezarri zena, okupatutako eremuaren iparraldearen eta hegoaldearen arteko komunikazioaren funtsezko zati bat izan zen. Irungo frontean egindako jarduketagatik (nahiz eta geltokiko langile gehienak geltokian bertan guardiak egitera mugatu ziren) eta/edo gerraren garaian beste fronte batzuetan aritzeagatik, erbestean babesteagatik eta, batez ere, trenbide-sindikatu nagusiko kide izateagatik (UGT), Irungo trenbide-langileen %50 baino gehiago zigortu zuten eta langileen %20 baino gehiago kanporatu zituzten konpainiatik, langile gisa zegozkien eskubideak galduta.
EBAZPENA | LANGILE KOP. | PORTZENTAJEA |
---|---|---|
ZIGORRIK GABE BERRIRO ONARTU DIRENAK | 174 | %21,2 |
ZIGORRAREKIN BERRIRO ONARTU DIRENAK | 431 | %52,5 |
BEHIN BETIKO KALERATUTAKOAK | 183 | %22,3 |
NAHITAEZKO JUBILAZIOA, ZIGOR GISA | 13 | %1,6 |
EBAZPEN EZEZAGUNA | 17 | %2,1 |
ARAZTU GABEAK | 3 | %0,3 |
LANGILEAK, GUZTIRA | 821 |
LEHENA. Zehapenak bateragarriak ziren elkarren artean, eta, beraz, aldi berean bat edo gehiago ezar zitezkeen, honela:
1. Zentsura idatzia eta | 2. Nahitaezko lekualdatzea. 3. Gaitasungabetzea azterketak eta horrelakoak egiteko. 4. Gaitasungabetzea mailaz igotzeko. 5. Mailaz igotzea atzeratzea. 6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako. 7. Soldata murriztea. 8. Mailaz jaistea. 9. Mailaz jaistea eta soldata murriztea. 10. Erretiroa |
---|---|
2. Nahitaezko lekualdatzea eta | 1. Zentsura idatzia. 3. Gaitasungabetzea azterketak eta horrelakoak egiteko. 4. Gaitasungabetzea mailaz igotzeko. 5. Mailaz igotzea atzeratzea. 6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako. 7. Soldata murriztea. 8. Mailaz jaistea. 9. Mailaz jaistea eta soldata murriztea. |
3. Gaitasungabetzea azterketak eta horrelakoak egiteko eta | 1. Zentsura idatzia. 2. Nahitaezko lekualdatzea. 4. Gaitasungabetzea mailaz igotzeko. 5. Mailaz igotzea atzeratzea. 6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako. 7. Soldata murriztea. 8. Mailaz jaistea. 9. Mailaz jaistea eta soldata murriztea. |
4. Gaitasungabetzea mailaz igotzeko eta | 1. Zentsura idatzia. 2. Nahitaezko lekualdatzea. 3. Gaitasungabetzea azterketak eta horrelakoak egiteko. 6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako. 7. Soldata murriztea. 8. Mailaz jaistea. 9. Mailaz jaistea eta soldata murriztea |
5. Mailaz igotzea atzeratzea eta | 1. Zentsura idatzia. 2. Nahitaezko lekualdatzea. 3. Gaitasungabetzea azterketak eta horrelakoak egiteko. 6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako. |
6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako eta | 1. Zentsura idatzia. 2. Nahitaezko lekualdatzea. 3. Gaitasungabetzea azterketak eta horrelakoak egiteko. 4. Gaitasungabetzea mailaz igotzeko. 5. Mailaz igotzea atzeratzea. 7. Soldata murriztea. 8. Mailaz jaistea. 9. Mailaz jaistea eta soldata murriztea |
7. Soldata murriztea eta | 1. Zentsura idatzia. 2. Nahitaezko lekualdatzea. 4. Gaitasungabetzea mailaz igotzeko. 6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako. |
8. Mailaz jaistea eta | 1. Zentsura idatzia. 2. Nahitaezko lekualdatzea. 3. Gaitasungabetzea azterketak eta horrelakoak egiteko. 4. Gaitasungabetzea mailaz igotzeko. 6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako. |
9. Mailaz jaistea eta soldata murriztea eta | 1. Zentsura idatzia. 2. Nahitaezko lekualdatzea. 3. Gaitasungabetzea azterketak eta horrelakoak egiteko. 4. Gaitasungabetzea mailaz igotzeko. 6. Gaitasungabetzea aginte-karguetarako. |
10. Nahitaezko erretiroa eta | 1. Zentsura idatzia. |
BIGARRENA. Aldi bereko zigor osagarriak:
HIRUGARRENA. Zigor gisa aurreikusten zen nahitaezko lekualdatzeak berekin dakar langilea berriro onartzean Konpainiari egokien irizten dion lanpostu edo norako esleitu ahal diola langileari.
(1) Zuzendaritza Kontseiluak 1939ko abenduaren 1ean egindako bilkuran onartua. Archivo Histórico Ferroviario. E/92/1.